گرمایش از کف با رادیاتور فرق دارد؛ دمای آب پایینتر است، سطح تبادل زیاد است، اینرسی حرارتی بالاست و مدارها معمولاً طولانی و چندحلقهای هستند. در چنین سیستمی، اگر پمپ را فقط با نگاه «یک سیرکولاتور معمولی ۳ متر هد بگذاریم، کار میکند» انتخاب کنیم، احتمالاً بعداً با مشکلاتی مثل:
- نرسیدن دبی کافی به طولانیترین حلقهها،
- سرد و گرم شدن ناهمگون فضاها،
- نویز و کاویتاسیون در کلکتور،
- مصرف برق بیدلیل،
- و استهلاک زودهنگام پمپ
روبرو میشویم. این مقاله برای همین نقطه نوشته شده است؛ میخواهیم مرحلهبهمرحله ببینیم:
- چطور دبی مورد نیاز گرمایش از کف را از روی بار حرارتی و ΔT آب حساب کنیم،
- هد لازم پمپ را بر اساس طول حلقهها، کلکتور و شیر مخلوطکن بهدست بیاوریم،
- برای سیستمهای مختلف (یکمنبعی، چندمنطقهای، ترکیب رادیاتور و کف) چه نوع پمپ و چه منطق کنترلی مناسبتر است،
- و در نهایت، چه نکات اجرایی را در نصب و کنترل باید رعایت کنیم تا سیستم گرمایش از کف آرام، کممصرف و قابلاعتماد داشته باشیم.
در طول متن، هرجا از پمپ سیرکولاتور صحبت میکنیم، منظور همان پمپهای خطی یا زمینی مدار بسته است که برای گردش آب در سیستمهای گرمایشی استفاده میشوند.
مروری سریع بر منطق گرمایش از کف
برای انتخاب و خرید پمپ آب، اول باید خود سیستم را خوب بشناسیم. در گرمایش از کف آبی (Hydronic Underfloor Heating)، معمولا با این المانها روبهرو هستیم:
- منبع تولید گرما: پکیج دیواری، دیگ چدنی/فولادی، پمپحرارتی، یا منبع کویلدار.
- مدار گرمایش از کف: لولههای PEX، PE-RT یا چندلایه که در داخل کف و با فواصل مشخص (مثلاً ۱۰ یا ۱۵ سانتیمتر) اجرا شدهاند.
- کلکتور: مجموعه توزیع و جمعکننده حلقهها، معمولاً با دبیسنج و شیرهای تنظیمی.
- شیر مخلوطکن (در بسیاری طراحیها): برای پایین آوردن دمای آب رفت مخصوص گرمایش از کف (مثلاً ۳۵–۴۰ درجه) از آب داغ منبع (مثلاً ۶۰–۷۰ درجه).
- پمپ سیرکولاتور: برای گردش آب در حلقهها و غلبه بر افت فشار لولهها، کلکتور و شیرها.
- کنترلکنندهها: ترموستاتهای اتاقی، شیر برقی روی حلقهها، سنسور دمای آب رفت و برگشت، و گاهی کنترلر مرکزی.
گرمایش از کف بهطور کلی با دمای سطح پایین (مثلاً ۲۶–۳۰ درجه سانتیگراد) و توزیع یکنواخت گرما در کف، راحتی بالایی ایجاد میکند. اما این راحتی زمانی به دست میآید که سه پارامتر کلیدی درست تنظیم شده باشند:
- بار حرارتی هر فضا (Q)
- دبی آب (m)
- اختلاف دمای رفت و برگشت آب (ΔT)
رابطه ساده بین این سه پارامتر:
Q = m × Cp × ΔT
که در آن:
- Q توان گرمایی (کیلووات)،
- m دبی جرمی (کیلوگرم در ثانیه)،
- Cp ظرفیت گرمایی ویژه آب (تقریباً ۴.۱۸ کیلوژول بر کیلوگرم درجه)،
- ΔT اختلاف دمای رفت و برگشت (مثلاً ۵ یا ۱۰ درجه) است.
در طراحیهای عملی گرمایش از کف، معمولاً از فرم ساده شده زیر برای دبی حجمی استفاده میشود:
d = 0.86 × Q / ΔT
که در آن d دبی بر حسب مترمکعب در ساعت است. این فرمول در ادامه، پایه انتخاب دبی پمپ خواهد بود.
گام اول: تعیین دبی مورد نیاز گرمایش از کف
برای تعیین دبی، باید از بار حرارتی شروع کنیم. فرض کنید برای یک واحد ۱۰۰ متر مربعی، بار حرارتی کل فضا را بر اساس مبحث ۱۹، نرمافزار، یا تجربه مهندسی، حدود ۸ کیلووات بهدست آوردهایم. حالا میخواهیم ببینیم اگر ΔT را برای گرمایش از کف ۵ درجه در نظر بگیریم (مثلاً رفت ۳۵ و برگشت ۳۰ درجه)، دبی کل سیستم چهقدر باید باشد؟
مثال ۱: واحد ۱۰۰ متر مربعی، Q = 8 kW، ΔT = 5°C
با استفاده از فرمول:
d = 0.86 × Q / ΔT = 0.86 × 8 / 5 ≈ 1.376 m³/h
یعنی برای کل حلقههای گرمایش از کف این واحد، به دبی حدود ۱.۴ مترمکعب بر ساعت نیاز داریم. اگر این سیستم به ۶ حلقه تقریباً همطول تقسیم شود، دبی متوسط هر حلقه حدود ۰.۲۳ m³/h خواهد بود.
اگر ΔT را بزرگتر در نظر بگیریم (مثلاً ۸–۱۰ درجه)، دبی کمتر میشود؛ اما توجه کنید که در گرمایش از کف، اگر ΔT خیلی زیاد شود، سطح کف به لحاظ دما ناهمگون میشود (ابتدای حلقه گرمتر، انتها سردتر) و کیفیت آسایش افت میکند. به همین خاطر، در بسیاری طراحیها ΔT بین ۵ تا حداکثر ۸ درجه در نظر گرفته میشود.
مثال ۲: ویلای ۱۵۰ متر مربعی، Q = 12 kW، ΔT = 7°C
دبی:
d = 0.86 × 12 / 7 ≈ 1.47 m³/h
اگر این سیستم ۸ حلقه داشته باشد، متوسط دبی هر حلقه حدود ۰.۱۸ m³/h خواهد بود. در عمل، حلقهها طولهای متفاوتی دارند و با دبیسنج کلکتور تنظیم میشوند، اما پمپ باید بتواند مجموع این دبی را، در حضور افت فشار کل مدار، تأمین کند.
بنابراین:
- گام اول انتخاب پمپ، به دست آوردن دبی کل سیستم از روی بار حرارتی و ΔT است؛
- گام دوم (هد) را بعد از شناخت طول حلقهها، قطر لولهها و تجهیزات مسیر انجام میدهیم.
گام دوم: محاسبه هد مورد نیاز پمپ در گرمایش از کف
هد پمپ، در واقع فشار لازم برای غلبه بر افتهای اصطکاکی و موضعی مدار بسته گرمایش از کف است. در یک مدار کلاسیک گرمایش از کف با کلکتور، مسیر گردش آب به این شکل است:
- از خروجی پمپ → شیرها و بایپسها → شیر مخلوطکن (در صورت وجود) → کلکتور رفت → طولانیترین حلقه کف → کلکتور برگشت → شیرها و مدار برگشت منبع → ورودی پمپ.
هد مورد نیاز پمپ برابر است با مجموع افت فشار در طول این مسیر، که عمدتاً شامل:
- افت در طول لولههای رفت و برگشت بین منبع و کلکتور،
- افت در خود کلکتور و شیرهای تعادل و دبیسنج،
- افت در طولانیترین حلقه کف (بدترینحالت)،
- افت در شیر مخلوطکن، فیلتر، زانوییها و اتصالات.
برای محاسبه دقیق، معمولاً از جدولها و نرمافزارهای افت فشار استفاده میشود؛ اما برای دید مهندسی، چند نکته تجربی را میتوان در نظر گرفت.
۱. طول حلقهها و قطر لولهها
در گرمایش از کف:
- قطر بیرونی لولهها اغلب ۱۶، ۱۷ یا ۲۰ میلیمتر است.
- طول هر حلقه معمولاً بین ۷۰ تا ۱۲۰ متر (بسته به فواصل و تقسیمبندی) در نظر گرفته میشود.
- سرعت آب توصیه شده در لولهها برای جلوگیری از نویز و افت زیاد، بین ۰.۲۵ تا ۰.۵ متر بر ثانیه است.
اگر حلقهای خیلی طولانی (مثلاً ۱۴۰–۱۵۰ متر) طراحی شود، افت فشار آن زیاد میشود و برای رساندن دبی مورد نیاز آن حلقه، باید هد پمپ را بالا برد؛ این کار میتواند حلقههای کوتاهتر را بیش از حد پرجریان کند و توازن را سختتر سازد. بنابراین، همواره توصیه میشود حلقهها:
- تا حد امکان طولهای مشابه داشته باشند،
- و از حد طول مجاز پیشنهاد شده توسط سازنده لوله، فراتر نروند.
۲. افت در کلکتور و شیر مخلوطکن
کلکتورهای گرمایش از کف، بهخاطر عبور از دبیسنجها، شیرهای تنظیم و زانوییهای داخل محفظه، افت مشخصی دارند. همچنین شیرهای سهراهه مخلوطکن (Mixing Valve) یا چهارراهه، در دبی نامی، افت قابل توجهی ایجاد میکنند. طراحی پمپ باید این افتها را هم در نظر داشته باشد؛ نه فقط لوله کشی کف.
۳. برآورد تقریبی هد
در بسیاری از پروژههای گرمایشی، برای سیستمهای معمولی گرمایش از کف در واحدهای مسکونی، هد مورد نیاز پمپ بین ۳ تا ۶ متر ستون آب (۰.۳ تا ۰.۶ بار) است. اما این فقط یک بازه راهنماست. اگر:
- طول مسیر منبع تا کلکتور زیاد باشد،
- حلقهها طولانیتر از حد نرمال باشند،
- یا تعداد زیادی شیر و فیلتر در مسیر باشد،
هد مورد نیاز بالاتر میرود. بهترین کار این است که برای بدترین مسیر (از خروجی پمپ تا برگشت به آن، شامل طولانیترین حلقه کف) افت را محاسبه کنید و نقطه کار روی منحنیهای پمپ را بر اساس مجموع دبی و هد بهدست آورید.
مثال ساده هد
فرض کنید:
- طولانیترین حلقه شما ۹۰ متر لوله ۱۶ میلیمتری است،
- دبی هر حلقه ۰.۲۱۵ m³/h است،
- افت فشار این حلقه در کاتالوگ لوله، مثلاً ۰.۴ متر ستون آب بر هر ۱۰ متر (در دبی مورد نظر) درج شده است.
افت حلقه: ۹۰ / ۱۰ × ۰.۴ = ۳.۶ متر ستون آب. اگر افت کلکتور، شیر مخلوطکن و مسیر منبع تا کلکتور را حدود ۱.۵–۲ متر در نظر بگیریم، هد پمپ باید حدود ۵–۶ متر ستون آب در دبی کل سیستم (مثلاً ۱.۳–۱.۵ m³/h) تأمین کند. یعنی پمپی با مشخصات اسمی مثلاً ۱.۵ m³/h در هد ۵–۶ متر، انتخاب مناسبی خواهد بود.
انواع پمپ مناسب برای گرمایش از کف
وقتی دبی و هد مشخص شدند، نوبت به انتخاب نوع پمپ میرسد. در سیستمهای گرمایش از کف، پمپها معمولاً از خانواده سیرکولاتورهای زیر هستند:
- سیرکولاتورهای روتورخیس سه دور (۳ سرعته)،
- سیرکولاتورهای دورمتغیر با موتور ECM (کلاس بالا)،
- پمپهای خطی با فلنجهای رزوهای یا دندهای،
- در سیستمهای بزرگتر، پمپهای زمینی با کوپلینگ و موتور مجزا.
۱. سیرکولاتور سهسرعته سنتی
این پمپها:
- سه حالت سرعت دارند (LOW، MED، HIGH)،
- در اغلب پکیجها یا سیستمهای کوچک، بهصورت استاندارد دیده میشوند،
- و با تغییر سرعت، دبی و هد خروجی آنها تغییر میکند.
مزایا:
- قیمت کمتر،
- سادگی تنظیم،
- در دسترس بودن.
معایب:
- عدم تطبیق هوشمند با تغییرات دبی حلقهها (مثلاً وقتی چند حلقه بسته یا باز میشوند)،
- مصرف برق بالاتر نسبت به ECM،
- صدا و احتمال کاویتاسیون در سرعتهای بالا در سیستمهای کوچک.
۲. سیرکولاتور ECM با کنترل فشار یا دما
این پمپها، با موتورهای مغناطیس دائم (ECM) و کنترل الکترونیکی ساخته میشوند و معمولاً چند مد کنترلی دارند:
- فشار ثابت (Constant Pressure)،
- فشار متناسب (Proportional Pressure)،
- کنترل دما یا ΔT ثابت،
- و گاهی مدهای سفارشی.
در گرمایش از کف، استفاده از مد فشار متناسب یا ΔT ثابت میتواند کمک کند:
- وقتی شیرهای اتاقی چند حلقه را میبندند، پمپ دبی خود را کاهش دهد،
- از ایجاد نویز و افت انرژی جلوگیری شود،
- و دمای کف یکنواختتر بماند.
مزایا:
- مصرف برق کمتر،
- تطبیق خودکار با تغییرات دبی،
- آرامش و کاهش نویز.
معایب:
- قیمت اولیه بالاتر،
- نیاز به تنظیم صحیح مد کنترلی (اگر اشتباه تنظیم شود، میتواند عملکرد را مختل کند).
۳. پمپ خطی یا زمینی در سیستمهای بزرگ
در موتورخانههای بزرگ یا سیستمهایی که گرمایش از کف، بخشی از یک مدار وسیعتر (مثلاً چند بلوک یا فضاهای بسیار بزرگ) است، ممکن است از پمپهای خطی فلنجدار یا زمینی با کوپلینگ استفاده شود. انتخاب بین سیرکولاتور خطی یا زمینی برای چنین موتورخانههایی خود بحث مفصلی است که در جای دیگری به آن میپردازیم؛ اما نکته مهم این است که:
- در سیستمهای بزرگ، پمپ گرمایش از کف غالباً بهعنوان پمپ ناحیهای در مدار ثانویه نصب میشود،
- و باید با مدار اولیه (مثلاً مدار دیگ یا پکیج مرکزی) از طریق مبدل یا شیرهای مخصوص کوپل شود.
منطق کنترل گردش آب در گرمایش از کف
فقط انتخاب پمپ کافی نیست؛ اینکه پمپ چه زمانی و چگونه روشن و خاموش شود، برای عملکرد خوب سیستم به همان اندازه مهم است. چند مدل رایج کنترل:
۱. کنترل مستقیم با ترموستات فضا + شیر برقی حلقهها
در بسیاری از سیستمهای خانگی، این مدل اجرا میشود:
- برای هر اتاق، یک ترموستات دیواری نصب میشود.
- ترموستات، یک شیر برقی (Actuator) روی کلکتور را باز و بسته میکند.
- هر وقت حداقل یک ترموستات فرمان درخواست گرمایش میدهد، پمپ روشن میشود.
- وقتی همه ترموستاتها بسته هستند، پمپ خاموش میشود.
در این حالت:
- باید دقت کرد که پمپ در حالت همه شیرها بسته، روشن نماند؛ حداقل یک حلقه بایپس یا شیر فشارشکن لازم است.
- اگر از پمپ ECM استفاده میکنید، مد فشار متناسب میتواند با بسته شدن برخی حلقهها، دبی را کاهش دهد و از نویز و فشار اضافی جلوگیری کند.
۲. کنترل بر اساس دمای آب رفت/برگشت (ΔT ثابت)
در سیستمهای پیشرفتهتر، پمپ سیرکولاتور بر اساس دمای آب رفت و برگشت کنترل میشود:
- سنسور روی لوله رفت و برگشت نصب میشود.
- کنترلر تلاش میکند ΔT را در مقدار مشخص (مثلاً ۵ درجه) حفظ کند.
- اگر ΔT زیاد شود (اختلال در دبی)، دور پمپ افزایش مییابد.
- اگر ΔT کم شود (دبی زیاد)، دور پمپ کاهش مییابد.
این منطق کمک میکند:
- دمای متوسط سطح کف ثابتتر باشد،
- مصرف برق بهینه شود،
- و با تغییر تعداد حلقههای باز (ترموستاتهای اتاقی)، سیستم خودش را تطبیق دهد.
۳. کنترل مشترک با منبع تولید گرما
در پکیجهای دیواری که هم آب گرم مصرفی و هم گرمایش از کف را تأمین میکنند، معمولاً پمپ داخلی پکیج برای گرمایش از کف کافی نیست یا فقط برای بخش کوچکی مناسب است. در این حالت:
- پمپ گرمایش از کف بهعنوان پمپ مدار ثانویه کار میکند،
- پمپ پکیج، مدار اولیه اتصال به منبع حرارت را میچرخاند،
- و شیر سهراهه موتوریزه یا شیر برقی، مسیر آب را بین آب گرم مصرفی و گرمایش از کف تغییر میدهد.
- منطق کنترل باید مطمئن شود که هنگام نیاز به گرمایش از کف، پمپ مدار ثانویه روشن است و منبع نیز در مدار است.
وقتی طراحی بهصورت «شیر سهراهه + یک پمپ» انجام میشود، باید بررسی شود که آیا همان پمپ در بدترین حالت، دبی و هد لازم برای تمام حلقههای کف را تأمین میکند یا خیر؛ در غیر این صورت، استفاده از پمپ اختصاصی برای گرمایش از کف توصیه میشود.
چند خطای رایج در انتخاب پمپ برای گرمایش از کف
در پروژههای واقعی، این اشتباهها زیاد دیده میشود؛ شناختشان کمک میکند در سیستمهای بعدی از آنها دوری کنید.
۱. انتخاب پمپ فقط بر اساس «توان کیلوواتی پکیج»
مثلاً میگویند: «پکیج ۲۴ کیلووات است، پس یک پمپ ۲۵/۶ میگذاریم.» این نگاه، رابطه مستقیم بین توان حرارتی و مشخصات پمپ برقرار میکند، در حالی که:
- توان حرارتی، دبی مورد نیاز را تعیین میکند (با فرض ΔT)،
- و هد مورد نیاز، تابع طول لولهها و افت مدار است،
- نه صرفاً توان پکیج.
۲. بزرگگرفتن بیش از حد هد پمپ
تجربه رایج: «اگر شک داریم، پمپ قویتر میگذاریم که کم نیاورد.» نتیجه:
- سرعت زیاد در لولهها،
- نویز در کلکتور،
- مصرف برق بالاتر،
- و در برخی موارد کاویتاسیون روی شیرها و زانوییها.
پمپ باید برای بدترین مدار طراحی شود، نه بسیار بدتر از آن؛ انتخاب درست نقطه کار روی منحنی پمپ، هنر طراحی است.
۳. استفاده از همان پمپ رادیاتور برای گرمایش از کف بدون بازبینی
اگر سیستم قبلاً رادیاتوری بوده و حالا بخشی به گرمایش از کف تغییر کرده است، پمپ قبلی لزوماً برای مدار جدید مناسب نیست؛ زیرا:
- ΔT رادیاتور معمولاً ۱۵–۲۰ درجه است، در حالی که گرمایش از کف ۵–۸ درجه را میپسندد،
- طول و قطر لولههای کف متفاوت است،
- و نیاز به شیر مخلوطکن و کلکتور جدید است.
در چنین تغییراتی، انتخاب پمپ را دوباره و بر اساس مدار کف باید انجام داد.
۴. نادیده گرفتن اثر شیر مخلوطکن و کلکتور
گاهی در محاسبات، فقط لولههای کف لحاظ میشوند و افت شیر سهراهه، کلکتور و فیلترها نادیده گرفته میشود. در عمل، این تجهیزات میتوانند بخش قابل توجهی از افت هد را به خود اختصاص دهند، مخصوصاً در دبیهای بالاتر. اگر هد پمپ را با درنظر گرفتن این اجزا انتخاب نکنید، ممکن است در دبی طراحی، دبی واقعی کمتر از آنچه لازم است، باشد.
۵. عدم وجود مسیر بایپس یا شیر فشارشکن در سیستمهای چندمنطقهای
وقتی شیرهای اتاقی حلقهها را میبندند، اگر هیچ حلقه باز یا مسیر بایپس نداشته باشید، پمپ در وضعیت «بسته روی خود» کار میکند؛ چیزی که میتواند به گرم شدن، نویز و آسیب پمپ منجر شود. وجود:
- یک حلقه کوچک همیشه باز،
- یا شیر فشارشکن بین رفت و برگشت،
برای سلامتی پمپ و آرامش سیستم، ضروری است؛ خصوصاً وقتی از پمپهای سهسرعته سنتی استفاده میکنید.
نکات اجرایی در نصب پمپ گرمایش از کف
بعد از انتخاب درست پمپ، نصب صحیح هم اهمیت زیادی دارد. چند نکته اجرایی:
۱. جهت نصب و هواگیری
- پمپ باید طوری نصب شود که محور موتور افقی باشد (در سیرکولاتورهای روتورخیس) تا یاتاقانها بهدرستی روغنکاری/آببندی شوند.
- یک شیر هواگیری در نقطه بالای سیستم یا روی خود پمپ (در مدلهایی که این امکان را دارند) ضروری است؛ هوای گرفتار شده، هم نویز ایجاد میکند و هم راندمان را پایین میآورد.
۲. فیلتر در مکش پمپ
وجود یک فیلتر (صافی Y یا مغناطیسی) در مسیر برگشت قبل از پمپ کمک میکند ذرات ریز و زنگزدگیهای مسیر وارد پمپ نشوند. در سیستمهای تازه اجرا شده، احتمال وجود ذرات در مدار بیشتر است و شستوشو و فلاشینگ اولیه مهم است.
۳. محل نصب نسبت به شیر مخلوطکن و کلکتور
- در بسیاری از طرحها، پمپ روی برگشت کلکتور نصب میشود تا آب برگشتی با دمای پایینتر را بکشد و به شیر مخلوطکن یا منبع برگرداند.
- در برخی طرحهای دیگر، پمپ روی رفت نصب میشود؛ انتخاب جای دقیق، بسته به نوع شیر مخلوطکن و توصیه سازنده کیت گرمایش از کف است.
مهم این است که از ایجاد نقاط با جریان نامنظم، حباب هوا یا چرخش کوتاه (Short Circuit) جلوگیری شود.
۴. دسترسی برای سرویس
پمپ و شیرهای اطراف آن باید طوری نصب شوند که:
- در آینده بتوان پمپ را بدون تخلیه کل سیستم از مدار خارج کرد (شیرهای ایزوله در دو طرف پمپ)،
- و دسترسی برای تعویض، هواگیری و چک کردن کابلها فراهم باشد.
متاسفانه در بسیاری از کلکتورباکسهای کوچک، پمپ را در فضایی بسیار تنگ قرار میدهند که کوچکترین تعمیر را دشوار میکند.
جمعبندی: پمپ گرمایش از کف را جدی بگیرید
گرمایش از کف سیستمی است با پتانسیل آسایش بسیار بالا و مصرف انرژی نسبتاً کم، اما تنها زمانی این پتانسیل محقق میشود که:
- بار حرارتی درست محاسبه شود،
- دبی حلقهها و ΔT آب بهدرستی انتخاب شوند،
- پمپ سیرکولاتور بر اساس دبی کل و هد واقعی مدار و نه صرفاً بر اساس «توان پکیج» یا «تجربه بازار» انتخاب شود،
- و منطق کنترل (ترموستاتها، شیرها، پمپ، شیر مخلوطکن) بهصورت هماهنگ عمل کند.
اگر به این عناصر توجه کنیم، پمپ گرمایش از کف از یک قطعه «حاشیهای» در ذهن بسیاری، به قلب تپنده سیستمی تبدیل میشود که کف گرم، دیوارهای خشک و زمستانی آرام برای کاربران فراهم میکند. در مقابل، انتخاب اشتباه پمپ، گرمایش از کف را به سیستمی پرنویز، ناپایدار و پرهزینه تبدیل میکند که در نهایت، همه از آن گلایه خواهند داشت.